Handboek rechten klaren:Uitzonderingen op het auteursrecht - panoramavrijheid
Wat is panoramavrijheid?
Met panoramavrijheid wordt bedoeld dat foto’s zonder de toestemming van de rechthebbende gemaakt en verspreid mogen worden van auteursrechtelijk beschermde beeldende, grafische of bouwkundige kunst die zich permanent in openbare plaatsen bevindt. Het auteursrecht beschermt niet alleen tot 70 jaar na diens dood de maker van de foto, maar ook de maker(s) van het onderwerp op de foto. Wanneer het onderwerp van de foto kunstwerken of gebruiksvoorwerpen zijn, bv. een gebouw of designmeubilair, is de toestemming van hun makers vereist. Wanneer het louter functionele vormen of technisch-bouwkundige voorzieningen zijn, bv. sleutels, bepaalde soorten gereedschap of liftkooien, is dit niet het geval. Dezelfde auteursrechtelijke bescherming geldt ook voor natuurlandschappen of –elementen waaraan menselijk ingrijpen te pas kwam (bv. tuinen, parken, bloemperken of bloemstukken). Enkel bij natuurelementen en landschappen die onaangeroerd en vrij van menselijk ingrijpen zijn, is er geen sprake een creatieve, menselijke ingreep en dus ook geen auteursrechtelijke bescherming.
Het auteursrecht beschermt ieder werk, ongeacht de plaats waar het zich bevindt. Het geldt ook voor de architect van een bijzonder gebouw en voor de beeldhouwer van een standbeeld in een park. Voor de invoering van de panoramavrijheid in België in juli 2016 gold de verplichting van toestemming dus ook voor foto’s van werken die zich permanent in openbare plaatsen bevinden. In ruil kon de auteur, zijn erfgenamen of hun vertegenwoordiger een vergoeding vragen. Door de panoramavrijheid kunnen dergelijke foto’s wel zonder toestemming gemaakt en verspreid worden als er geen afbreuk wordt gedaan aan de normale exploitatie van het werk en geen onredelijke schade wordt berokkend aan de wettige belangen van de auteur. (Indien hierover een discussie of een geschil ontstaat, is het aan de rechter om te bepalen of er al dan niet afbreuk wordt gedaan aan de normale exploitatie en er onredelijke schade aan de auteur wordt berokkend.)
Onder openbaar plaatsen verstaat men o.a. publieke straten en pleinen die permanent bereikbaar zijn, dus geen openbare musea of het interieur van gebouwen die niet permanent open zijn voor het publiek en waarbij niet kan worden verondersteld dat de auteurs voor ogen hadden dat hun werken vrij zouden worden tentoongesteld. De reproductie kan in iedere vorm gebeuren, zowel op papier als in elektronische of andere vorm. Een bijkomende voorwaarde is dat de reproductie het werk moet weergeven zoals het zich in zijn gebruikelijke openbare plaats bevindt.
Waarom is panoramavrijheid belangrijk voor de cultureel-erfgoedsector?
In de collecties van cultureel-erfgoedinstellingen en -organisaties bevinden zich vaak foto’s van auteursrechtelijk beschermde beeldende, grafische of bouwkundige kunst die zich permanent in openbare plaatsen bevinden. Zelfs als de auteursrechten van de fotograaf vervallen zijn, hij zijn toestemming gaf of de foto’s zijn gemaakt door eigen medewerkers, konden die foto’s in het verleden niet online worden geplaatst.
Terwijl men voor een foto van bv. het Atomium anders nog tot en met 2075 toestemming had moeten vragen aan de erfgenamen van ontwerper André Waterkeyn (overleden in 2005), hoeft dit door de panoramavrijheid niet langer wanneer men de vermelde voorwaarden respecteert. Hetzelfde geldt voor de gebouwen ontworpen door bv. Victor Horta, zoals het Brusselse Centraal Station en het Paleis voor Schone Kunsten, die nog tot 1 januari 2018 onder de auteursrechtelijke bescherming vallen. Maar ook van recentere gebouwen kunnen nu foto’s worden verspreid, evenals van werken in de openbare ruimte van hedendaagse kunstenaars zoals bv. het mozaïek ‘Dead Skull’ van Luc Tuymans aan het MAS in Antwerpen of het beeld ‘Totem’ van Jan Fabre op het Ladeuzeplein in Leuven.
Interpretatief advies SA&S m.b.t. panoramavrijheid
Op vraag van FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed formuleerde advocaat Joris Deene (SA&S - Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving) een interpretatief advies over de zogenaamde ‘panoramavrijheid’. Het volledige advies vind je Bestand:20160823 advies panoramavrijheid jd.pdf.