Publicatie:De cloud en cloudcomputing: wat is het en hoe gebruik je het veilig?

Samenvatting

Verschillende heemkundige kringen maken gebruik van de cloud. Google Drive, OneDrive en Dropbox worden gebruikt om (gedigitaliseerde) bestanden te bewaren en te delen met andere leden van de kring. Deze platformen geven de mogelijkheid om een grote hoeveelheid bestanden gecentraliseerd te bewaren zonder over een server te beschikken, of om digitale bestanden (gratis) te bewaren zonder de harde schijf van een computer te belasten of een externe harde schijf aan te kopen. Bovendien is het via deze platformen eenvoudig om digitale bestanden met derden te delen. Maar wat is nu de cloud en cloudcomputing? Wat zijn de voor- en de nadelen? En hoe kun je je bestanden in de cloud op een zo veilig mogelijke manier bewaren?

Referentie

Titel	De cloud en cloudcomputing: wat is het en hoe gebruik je het veilig? (Voorkeurstitel)
Locatie	Bladwijzer 20 (augustus 2017)
Uitgever	PACKED vzw
Jaar van uitgave	2017
Rechten	CC-BY-SA
Persistent ID

Trefwoorden

handleiding | bibliotheekcollecties | archiefcollecties | museumcollecties | audiovisuele collecties | archeologische collecties | immaterieel erfgoed | onroerend erfgoed | documentaire collecties | digitale duurzaamheid | geluid | bewegende beelden | rasterbeelden | vectorbeelden | tekst | 3D-beelden | toepassingen |

Auteurs

Nastasia Vanderperren (PACKED vzw) en Rony Vissers (PACKED vzw)

Wat is cloudcomputing?

Cloud computing is het op aanvraag beschikbaar stellen van informaticadiensten via een netwerk, meestal het internet. Hoewel de eindgebruiker hiermee beschikt over een ‘eigen’ virtuele infrastructuur die schaalbaar is, hoeft hij hier geen eigenaar van te zijn en dus niet de data, soft- en hardware te onderhouden. Hij weet zelfs niet op hoeveel of welke computer(s) de gebruikte data staan of de software draait, noch waar de computers zich bevinden. De cloud (of wolk) is het netwerk van op elkaar aangesloten computers die nodig zijn om de diensten te verzekeren. De bedrijven die cloudcomputingdiensten leveren, zijn cloudproviders. Zij rekenen meestal kosten aan die gebaseerd zijn op het gebruik van hun diensten.

Waarvoor wordt cloudcomputing gebruikt?

Als je een online dienst gebruikt voor het verzenden van e-mail (bijvoorbeeld Gmail), het bewerken van documenten (bijvoorbeeld Google Docs of Microsoft Office365), het kijken naar films of tv-programma's (bijvoorbeeld Netflix), het luisteren naar muziek (bijvoorbeeld Spotify of iTunes), het spelen van games (bijvoorbeeld Xbox Live of PlayStation Now) of als je foto's en andere bestanden opslaat (bijvoorbeeld iCloud, Dropbox of Google Drive), dan gebeurt dat achter de schermen waarschijnlijk met behulp van cloudcomputing. Niet enkel particulieren gebruiken clouddiensten, ook bedrijven, overheidsinstellingen en non-profitorganisaties doen dat, bijvoorbeeld voor:

• creatie van nieuwe toepassingen en diensten;
• gegevensopslag, de aanmaak van back-ups van gegevens en het herstel ervan;
• analyse van gegevens op patronen en het maken van voorspellingen;
• hosting van websites en blogs;
• streaming van audio en video;
• aanbieden van software op aanvraag.

Hoe werkt cloudcomputing?

Er is enerzijds de front-end, zijnde de kant van de computergebruiker of klant, en anderzijds de back-end, zijnde de computers, servers en data-opslagsystemen die de cloud vormen. Ze zijn met elkaar verbonden door een netwerk, meestal het internet. De werking van cloudcomputingdiensten verschilt van de ene provider tot de andere. Diensten zoals webgebaseerde e-mailprogramma's (bijvoorbeeld Gmail) maken aan de front-end gebruik van bestaande webbrowsers. Veel professionele cloudcomputingdiensten hebben een gebruiksvriendelijk dashboard (zoals bijvoorbeeld de beheerdersconsole Google Admin bij de Google-clouddiensten) dat toegankelijk is via een browser en waarmee diensten kunnen worden besteld en accounts worden beheerd. Een centrale server beheert het systeem, controleert het verkeer en de eisen van de klant om ervoor te zorgen dat alles goed verloopt.

Er bestaan verschillende soorten cloudcomputingdiensten, maar als gewone gebruiker kom je voornamelijk in contact met wat Software as a Service (SaaS) genoemd wordt. Dit is een dienst waarbij je softwaretoepassingen gebruikt van een cloudprovider, meestal op basis van een abonnement. De software wordt aangeboden, beheerd en onderhouden door de provider (bijvoorbeeld updates van de software). Office365, Gmail, Hotmail, Google Drive en Dropbox zijn voorbeelden van zo’n diensten.

Welke cloudimplementaties bestaan er?

Er bestaan drie verschillende manieren waarop cloudcomputing geïmplementeerd kan worden:

1. als publieke cloud:
Hierbij zijn alle hardware, software en andere ondersteunende infrastructuur eigendom van de cloudprovider en voert die ook het onderhoud ervan uit. De toegang tot diensten en het beheer van je account verloopt via een webbrowser. Wanneer je Google Drive, Dropbox, OneDrive of Amazon Web Services gebruikt voor opslag, maak je gebruik van een publieke cloud.
2. als privécloud:
Dit is een cloudinfrastructuur die enkel voor je eigen organisatie geïnstalleerd en gebruikt werd. Het beheer ervan gebeurt intern of wordt uitbesteed aan een derde partij.
3. als hybride cloud:
Hierbij worden publieke en privéclouds met elkaar gecombineerd en zijn ze met elkaar verbonden zodat gegevens en toepassingen gedeeld kunnen worden. In de praktijk kunnen in onder meer bedrijven privéclouds meestal niet los bestaan van de rest van hun IT-infrastructuur en de openbare cloud. Ze maken vaak gebruik van zowel datacenters, privéclouds als publieke clouds, en creëren zo hybride clouds. Gegevens en toepassingen kunnen dan worden verplaatst tussen privéclouds en de publieke cloud. Dat biedt meer flexibiliteit en implementatieopties.

Waarom zou je de cloud gebruiken?

Kosten

Bij cloudcomputing moet je niet langer kosten maken voor de aankoop van hardware en software en voor het opzetten en beheren van eigen datacenters. De licentiekost voor meerdere gebruikers kan snel oplopen, terwijl de cloud meestal goedkoper is en er schaalbare opties mogelijk zijn (zoals bijvoorbeeld betaling per gebruik). Met Google Drive, OneDrive en Dropbox kun je gebruik maken van (gratis) opslag en hoef je niet langer een externe harde schijf aan te kopen.

Gemakkelijke toegang

Het is eenvoudig om bestanden en software te delen en te gebruiken. Overal waar een internetverbinding is, heb je toegang tot de toepassing en informatie. Met een link kun je bestanden uit publieke clouds eenvoudig delen met derden. Bovendien kun je bepaalde cloudtoepassingen, zoals Dropbox of Google Drive, lokaal opslaan op je eigen computer en heb je ook toegang tot informatie wanneer je geen internetverbinding hebt. Toegang is niet langer beperkt tot een bepaalde geografische locatie.

Schaalbaarheid

Cloudcomputingdiensten bieden de mogelijkheid tot flexibele schaalaanpassing. De rekenkracht, opslagcapaciteit of bandbreedte kan worden afgestemd op de behoefte van het moment en de geografische locatie. Cloudopslag maakt een bijna onbeperkte opslagcapaciteit mogelijk.

Snelheid

Cloudtoepassingen kun je gewoon gebruiken van zodra je je geregistreerd hebt of een betaling doorgevoerd hebt. Je hoeft dus zelf geen software meer te installeren. Dit kan een belangrijke tijdswinst opleveren.

Betrouwbaarheid

Cloudcomputing maakt het maken van back-ups van gegevens, noodherstel na een ramp en het waarborgen van de bedrijfscontinuïteit eenvoudiger en goedkoper. De gegevens kunnen gespiegeld worden opgeslagen op meerdere locaties in het netwerk van de cloudprovider, die meestal ook competent genoeg is om zelf het noodherstel uit te voeren. Bovendien zorgen cloudproviders dat hun producten regelmatig bijgewerkt wordt naar recente, snelle en efficiënte hardware. Je hoeft je hier dus zelf geen zorgen over te maken.

Welke risico’s zijn er?

Gebrek aan ondersteuning

De klantenondersteuning bij clouddiensten is niet altijd optimaal, met als gevolg mogelijk langere wachttijden dan aanvaardbaar.

Auteursrechten

In sommige gevallen verlies je rechten op het materiaal dat je online opslaat.

Kosten

Cloudcomputing is niet altijd zo goedkoop als het lijkt. Goedkopere cloudoplossingen hebben mogelijk niet alle kenmerken die je nodig hebt. Zo hebben de gratis versies van Google Drive en Dropbox slechts een beperkte functionaliteit en opslagcapaciteit. Als je meer opslag wil, of een eigen domeinnaam wil gebruiken, moet je een maandelijks abonnement nemen. In de gratis versies zijn data bijvoorbeeld minder goed beveiligd en heb je minder tijd om verwijderde of gewijzigde bestanden te herstellen.

Veiligheid

Bij gebruik van clouddiensten is het mogelijk dat gevoelige informatie wordt overgeleverd aan een derde partij (de cloudprovider) en dat kan een risico impliceren. Men moet daarom steeds de meest betrouwbare cloudprovider kiezen. Overheidsinstellingen zetten daarom liever hun eigen cloudservers op omwille van beperkingen voor de data die ze beheren. Cloudopslag maakt instellingen ook kwetsbaar voor externe aanvallen van hackers en andere bedreigingen. Bovendien zijn zelfs de beste clouddiensten vatbaar voor uitval en andere technische problemen, ook als ze hoge onderhoudsstandaarden respecteren. Toepassingen zoals Google Drive en Dropbox kunnen tijdelijk niet bereikbaar zijn door problemen, waardoor je niet altijd aan je informatie kan. In de zomer van 2015 verloor Google een aantal bestanden door vier blikseminslagen in hun datacenter in België. 0,000001% van de bestanden kon niet meer hersteld worden. Dat lijkt weinig, maar het zullen maar net jouw documenten zijn. Je kunt dus niet enkel gebruik maken van de cloud voor het duurzaam bewaren van je informatie. Cloudopslag maakt je ook afhankelijk van de betrouwbaarheid van je internetverbinding.

Er bestaan een aantal internationale standaarden voor de beveiliging van informatie (ISO 27001), cloudbeveiliging (ISO 27017) en privacy- en gegevensbescherming in de cloud (ISO 27018):

• ISO 27001 is een internationale norm voor informatiebeveiliging, inclusief risico-analyse en hersteloperaties. De norm is gebaseerd op best practices voor de beveiliging van informatiesystemen die vastgelegd werden in de internationale standaard ISO 27002.
• ISO 27017 werd ontwikkeld omdat ISO 27001 niet voldeed voor cloudtoepassingen. Het is een internationale norm voor de beveiliging van cloudtoepassingen.
• ISO 27018 is een internationale norm voor de beveiliging van privacy- en gegevensbescherming in de cloud.

Dienstenleveranciers die voldoen aan deze drie normen garanderen dat ze een veilig systeem hebben dat beschikt over een back-upstrategie en herstelprocedures en waarin je persoonlijke gegevens veilig zijn. Cloudsystemen die courant gebruikt worden, zoals Google Drive en Dropbox, ondersteunen in betalende versies deze standaarden, maar niet in de gratis versies. Als je de gratis versie gebruikt, kunnen Google of Dropbox je dus niet garanderen dat je bestanden niet verloren raken.

Daarnaast is de menselijke factor ook een belangrijke bedreiging in de beveiliging van je digitale bestanden in de cloud. Google Drive en Dropbox zijn platformen om samen aan documenten te kunnen werken. Iemand met wie je een map deelt, kan dus ook bestanden in deze map bewerken, verwijderen of toevoegen. Dit kan een bedreiging zijn voor je digitale collectie. Wanneer iemand een bestand per ongeluk verwijdert, en je merkt dit niet tijdig op, dan ben je dit bestand onherroepelijk kwijt indien je hier geen back-up van hebt.

Voor kleine organisaties kan het overschakelen naar de cloud echter ook een veiligheidsverbetering betekenen, omdat grote cloudproviders veiligheidsniveaus halen die ze nooit zelf kunnen bereiken.

Hoe je wapenen tegen de risico’s?

Stel een verantwoordelijke aan

Maak iemand verantwoordelijk over het beheer van de bestanden in de cloud. Deze persoon kijkt erop toe dat bestanden niet onbedoeld verwijderd of bewerkt worden. Hij heeft de rechten om bestanden toe te voegen en te verwijderen en kan bepalen met wie de bestanden gedeeld worden. Door een verantwoordelijke aan te stellen, ben je zeker dat er minstens één iemand de map controleert op onregelmatigheden en dat niet iedereen bestanden kan bewerken, toevoegen of verwijderen. Dit verkleint de kans op menselijke fouten.

Verander je wachtwoord regelmatig

Populaire clouddiensten zijn al meermaals het slachtoffer geweest van hacking. Door een beveiligingslek in Dropbox uit 2012 werden 69 miljoen e-mailadressen en wachtwoorden van gebruikers vrijgegeven. Verander daarom regelmatig je wachtwoord en gebruik niet steeds voor iedere dienst hetzelfde wachtwoord. Wanneer je een wachtwoord gebruikt van minstens 8 tekens en een combinatie gebruikt van cijfers, letters en leestekens is het veel moeilijker om het wachtwoord te kraken.

Wil je weten of je al over een goed wachtwoord beschikt? Op deze website kun je testen hoe snel hackers je wachtwoord kunnen kraken. Ga naar https://howsecureismypassword.net/ en voeg je wachtwoord in

• Wij hebben azerty als wachtwoord ingevuld. De applicatie laat weten dat dit wachtwoord onmiddellijk gevonden kan worden omdat het bij de 590 meest gebruikte wachtwoorden hoort. Met de rode kleur duidt de tool aan dat het geen goed wachtwoord is.



• Wanneer nastasia ingevuld wordt, laat de tool weten dat het in vijf seconden gevonden kan worden, omdat het een woord is. Het geeft ook mee dat andere tekens dan letters het wachtwoord moeilijker kunnen maken.



• nastasia1 als wachtwoord ingeven brengt niet veel zoden aan de dijk. Ook dit wachtwoord is te kort en kan op een minuut gevonden worden.





• Hetzelfde geldt voor nastasia1!, al zou het nu wel zestien uur kunnen duren eer het wachtwoord gevonden wordt.



• We kiezen voor een langer wachtwoord en gaan voor een passphrase. Dit is een volledige zin in plaats van een korte opeenvolging van letters, cijfers en tekens bij een wachtwoord. Een voordeel van een passphrase is de lengte. Meestal is een passphrase ook makkelijker te onthouden. We opteren voor KoffieIsLekker. De tool geeft aan dat het een computer 837.000 jaar zou kosten om dit wachtwoord te raden.



• Als we dan nog cijfers en tekens toevoegen en er K0ff1e1sLekker! van maken, zou het zelfs 16 miljard jaar duren eer een computer het wachtwoord raadt. Tekens en cijfers zijn echter niet noodzakelijk. Debrunchwaslekker vraagt 118 miljard jaar van een computer om de passphrase te vinden.





Verschillende complexe wachtwoorden onthouden is niet eenvoudig. Om dit probleem te verhelpen, kun je wachtwoordmanagers gebruiken, zoals KeePassX en Lastpass. Dit zijn tools die al je paswoorden voor verschillende websites en diensten bewaren. Je hoeft dan enkel het wachtwoord van je wachtwoordmanager te onthouden.

Op de website https://haveibeenpwned.com/ kun je controleren of je al eens slachtoffer geweest ben van een datalek. Indien dit het geval is, verander je best je wachtwoord.

Analyseer je bestanden

Aangezien Google Drive, OneDrive en Dropbox samenwerkingsplatformen zijn waar derden documenten kunnen bekijken, bewerken en verwijderen, maak je best een onderscheid tussen bestanden waaraan je samenwerkt, zoals bijvoorbeeld verslagen, werkstukken of boekhouding, en bestanden die enkel geraadpleegd mogen worden, zoals gedigitaliseerde foto’s, tijdschriften en kranten. Bij cloudsystemen als Dropbox, Google Drive en OneDrive is synchronisatie immers een belangrijk begrip.

Dit betekent dat je op je harde schijf een map hebt waarin bestanden staan en dat de online dienst ervoor zorgt dat de inhoud van deze lokale map steeds synchroon blijft met de online locatie. Dit heeft als voordeel dat je ook offline aan je bestanden kunt werken en dat, wanneer je weer internetverbinding hebt, de bestanden in je online locatie automatisch up-to-date gemaakt worden zodat je geen verschillende versies hebt. Synchronisatie heeft dan weer als nadeel dat, als je per ongeluk iets weggooit uit deze lokale map, dit ook verwijderd wordt uit je online opslag.

Voor bestanden die niet bewerkt dienen te worden en die puur als back-up in de cloud opgeslagen worden, kan het daarom interessanter zijn om gebruik te maken van cloud-backup- en opslagdiensten zoals Amazon Web Services of RackSpace. Hierbij vindt er geen synchronisatie plaats. Je huurt hierbij opslagruimte bij een online dienst en slaat daar je bestanden op, vergelijkbaar met wanneer je inboedel opslaat in een magazijn. Wanneer je toch verkiest om deze bestanden te bewaren in Dropbox, Google Drive of OneDrive, deel je je raadplegingsbestanden (gedigitaliseerde foto’s, tijdschriften, enzovoort) best met derden door hen enkel leesrechten te geven. Dit voorkomt dat derden de bestanden kunnen bewerken of verwijderen.

• Met de knoppen binnen het rode kader kun je in Google Drive bestanden delen en toegangsrechten instellen. De linkerknop dient om een link te genereren waarmee je een bestand kan delen, met de rechterknop kun je specifieke mensen toegangsrechten geven.



• Wanneer je een bestand met specifieke personen wil delen, krijg je volgend venster te zien. Geef het e-mailadres van de persoon met wie je het bestand wil delen, en kies wat deze persoon met het bestand mag doen: weergeven of bewerken.





• Ook wanneer je een volledige map deelt met derden, kun je kiezen welke toegangsrechten de gebruikers krijgen. We gaan hier een volledige map delen.





Ook via Dropbox kun je bestanden en mappen delen en toegangsrechten toekennen.



• Net als in Google Drive kun je een link maken om te delen of specifieke mensen toegang geven. Het verschil met Google Drive is dat je bij Dropbox geen individuele bestanden kunt delen met bewerkingsrechten. Enkel mappen kunnen met bewerkingsrechten gedeeld worden. Om het voor jezelf eenvoudiger te maken, kun je de te bewerken en niet te bewerken bestanden in verschillende mappen plaatsen. Raadplegingsbestanden zet je in een raadpleegmap en worden gedeeld met leesrechten; bestanden die bewerkt mogen worden zet je in een andere map en deel je enkel via schrijfrechten met personen die deze bestanden mogen bewerken.

Maak back-ups

Net als alle andere bestanden van je digitale archief en collectie, moeten je bestanden in de cloud geback-upt worden. Zo voorkom je dat je bestanden kwijt bent nadat ze ongewild verwijderd of bewerkt werden of indien ze beschadigd zijn. Een goede back-upstrategie zorgt ervoor dat bestanden op minstens twee verschillende geografische locaties bewaard worden op verschillende technologieën. Bewaar daarom niet al je bestanden bij één clouddienst. Zorg ook voor een lokale opslag op je eigen computer of server.

Een manier om een back-up te maken van je bestanden in de cloud is door een back-up te maken van je lokale map. Als je hier via bijvoorbeeld Windows Back-Up, Time Machine of een andere toepassing een back-up van maakt, beschik je steeds over een externe back-up van deze bestanden. Er bestaan ook clouddiensten die cloud-to-cloud back-ups maken van je Google Drive, zoals Backupify, Spinbackup en Spanning.

Maak checksums

Om automatisch te controleren of bestanden gewijzigd, verwijderd of toegevoegd werden, kun je gebruik maken van checksumtools. Als je instelt dat deze tool automatisch je bestanden controleert, ontvang je een e-mail als tijdens de controle vastgesteld werd dat een bestand gewijzigd, verwijderd of toegevoegd werd. Op deze manier kun je automatisch controleren of je map nog volledig en ongewijzigd is, zonder dat je dit zelf manueel document per document moet controleren.

Controleer versies

Wanneer je merkt dat een bestand gewijzigd is, dan kun je via je cloudplatform controleren welke wijzigingen er plaatsgevonden hebben. Dropbox en OneDrive beschikken over een dashboard dat toont welke bewerkingen er plaatsvinden op je gedeelde bestanden; bij Google Drive kun je via een zijbalk controleren wat er met een bestand gebeurt. Zowel bij Google Drive als bij Dropbox en OneDrive heb je de mogelijkheid om wijzigingen terug te draaien en terug te keren naar oudere versies. Je hebt hiervoor dertig dagen de tijd.

• Je kunt activiteiten en details van een document in Google Drive zien door op de info-knop te klikken





• Je kunt alle wijzigingen in een Google-document zien door op ‘Alle wijzigingen zijn opgeslagen in Drive’ te klikken.



• De gekleurde tekst is gewijzigde tekst. Indien je dat wenst, kun je teruggaan naar een oudere versie.



• Ook van documenten die opgeladen werden, zoals foto’s, tekstbestanden, rekenbladen, etc. kunnen meerdere versies bewaard worden.





• Als je op het icoontje naast 'Gewijzigd op' klikt, kun je de verschillende versies zien. Je kunt er nieuwe versies opladen of oude versies herstellen. Let op! Google Drive houdt de verschillende versies van opgeladen documenten slechts dertig dagen bij.

Conclusie

Cloudopslag maakt het je mogelijk om op een veilige manier bestanden te bewaren en te delen met derden. Niettemin zijn er hier ook risico’s aan verbonden voor de duurzaamheid van je digitale collectie. Je kunt daarom beter cloudopslag als onderdeel van je bewaarstrategieën inschakelen. Welke soort cloudopslag je kiest, is ook afhankelijk van de wensen die je zelf hebt. Het is daarom belangrijk om steeds de voor- en nadelen af te wegen. In bijgevoegde matrix kun je drie diensten op een aantal punten met elkaar vergelijken.

	Google Drive (gratis)	Dropbox (gratis)	OneDrive (gratis)
Hoe gebruiken?	Via Google Account. Geen installatie van software nodig.	Na registratie en installatie software.	Via Microsoft Account. Geen installatie van software nodig.
Opslag	15 GB	2 GB	5 GB
Delen	Via een link die je met anderen kunt delen. Anderen kunnen ook met deze link het bestand of de map met derden delen. Via een uitnodiging per e-mail aan specifieke personen. Op map- en bestandsniveau kunnen zowel via link als via e-mail lees-, commentaar- en schrijfrechten toegewezen worden.	Via een link die je met anderen kunt delen. Anderen kunnen met deze link ook het bestand of de map met derden delen. Delen op mapniveau kan enkel door schrijfrechten toe te kennen. Delen op bestandsniveau kan enkel door leesrechten toe te kennen.	Via een link die je met anderen kunt delen. Anderen kunnen met deze link ook het bestand of de map met derden delen. Via een uitnodiging per e-mail aan specifieke personen. Toegangsrechten (lees- en schrijfrechten) kunnen enkel beperkt worden via uitnodiging per e-mail.
Hoeveel tijd heb je om verwijderde bestanden te herstellen?	Verwijderde bestanden worden bewaard in de prullenbak. Zolang de bestanden daar niet verwijderd worden, kun je ze altijd terughalen.	Dertig dagen.	Dertig dagen. Als de grootte van je prullenbak 10% van de opslag van je OneDrive-map bereikt heeft, dan worden de grootste bestanden binnen drie dagen verwijderd en worden ze zelfs geen dertig dagen bewaard.
Versiebeheer	Versiebeheer wordt ondersteund. Van bestanden die niet via Google-applicaties gemaakt werden, worden max. honderd versies bewaard. Je kunt vorige versies herstellen tot dertig dagen na de bewerking. Via de zijbalk kun je zien wie welk bestand bewerkt heeft.	Versiebeheer wordt ondersteund. Je kunt vorige versies herstellen tot dertig dagen na bewerking. Via een dashboard kun je zien wie welke bestanden bewerkt heeft.	Versiebeheer wordt enkel ondersteund voor Microsoft-bestanden. Deze versies kun je herstellen tot dertig dagen na de bewerking. Via een dashboard kun je zien wie welk bestand bewerkt heeft.
Lokale opslag en synchronisatie	Ja.	Ja.	Ja.
Helpdesk	24/7 live chat (met wachttijden). 24/7 telefonische ondersteuning (met wachttijden). Via e-mail. Via gebruikersforum. Via YouTube-kanaal met hulpvideo’s.	Gebruikersforum. Online documentatie met veelgestelde vragen. Contactpagina.	Online documentatie met veelgestelde vragen. Via e-mail. Virtuele assistent.

Contact

• Nastasia Vanderperren: nastasia@packed.be
• Rony Vissers: rony@packed.be